 |
23. Źródła do dziejów Olecka
Podstawowym materiałem źródłowym do dziejów ziemi oleckiej jest archiwum powiatowe,
wywiezione z Olecka w 1944 roku. Znajduje się ono obecnie w Opladen/Leverkusen w
Niemczech – w mieście patronalnym ziomkostwa byłych olecczan, i zawiera obok
dokumentów sporo fotografii, ilustrujących życie na terenie powiatu w dawnych
czasach.
Wskazówki dotyczące miejsca przechowywania ksiąg kościelnych z parafii powiatu
oleckiego można znaleźć w wydanej po wojnie książce „Verzeichnis ostpreussischer
Kirchenbücher” (Wykaz wschodniopruskich ksiąg kościelnych) Eduarda Grigoleita.
Wynika z niej, że księgi te, ich duplikaty lub mikrofilmy znajdują się obecnie m.
in. w Lipsku, Berlinie, w archiwum w Ełku, w Urzędzie Stanu Cywilnego w Olecku, a
nawet w Stanach Zjednoczonych.
Szczegółowe informacje na ten temat znajdzie czytelnik w numerze 1. pisma
„Treuburger Heimatbrief” z roku 1981.
Powojenne zasoby archiwalne z powiatu oleckiego znajdują się w archiwum ełckim.
Opracowania historii Olecka i powiatu publikowane były głównie w języku niemieckim.
Wymieńmy tylko niektóre z nich.
 
W roku 1870 ukazała się w Olecku książka ówczesnego landrata powiatu oleckiego J.
Frenzla „Beschreibung des Kreises Oletzko...” (Opis powiatu oleckiego rejencji
gąbińskiej w ujęciu historycznym, statystycznym i topograficznym). Książka
wydrukowana w Olecku gotykiem liczy 112 stron dużego formatu i zawiera liczne
zestawienia statystyczne w trzech załączonych aneksach. Stanowi rzetelne
opracowanie historyczne i społeczno-gospodarcze powiatu, wolne od tendencji
politycznej. Dziś w zasadzie nieosiągalna na terenie kraju, znajduje się w zbiorach
Deutsche Staat Bibliothek w Berlinie oraz (fotokopia) w prywatnych zbiorach znanego
kolekcjonera i miłośnika ziemi oleckiej – Zdzisława Bereśniewicza w Olecku.
W roku 1938 wyszła w Olecku, wydana przez F. W. Czygana, książka nauczyciela z
Cimoch, znanego historyka dziejów powiatu – Christiana Grigata „Die Geschichte des
Kreises Treuburg” (Historia powiatu oleckiego).
Publikacja ta, drukowana również gotykiem, liczy 200 stron i zawiera oprócz
informacji historycznych, dotyczących miasta i powiatu, bibliografię, zdjęcia,
plany i mapy oraz krótkie wiadomości na temat powstania i rozwoju poszczególnych
wsi na terenie powiatu.
Książka znajduje się w Bibliotece Miejskiej w Olecku oraz (fotokopia) w prywatnych
zbiorach autora niniejszych szkiców.
Po II wojnie światowej ukazała się w Niemczech w wydawnictwie Albrechta Czygana w
Lubece praca zbiorowa pod redakcją Rudolfa Grenza, zatytułowana „Der Kreis
Treuburg...” (Powiat olecki).
W książce tej zawierającej 448 stron tekstu oraz liczne zdjęcia, plany i mapy,
omówione zostało położenie geograficzne ziemi oleckiej, jej historia do roku 1945,
administracja, gospodarka, szkolnictwo, historia szkół i parafii oraz innych
dziedzin życia społecznego mieszkańców miasta i powiatu.
Książka nie ma jednolitego charakteru; różna jest też wartość merytoryczna
poszczególnych opracowań, na które składają się obok opisów naukowych i
popularnonaukowych wspomnienia i relacje autorów z dawnych lat. Celem bowiem
głównym, jaki przyświecał wydawcy i redaktorowi, było udokumentowanie życia
mieszkańców tego przygranicznego powiatu byłych Prus Wschodnich i przekazanie
pamięci dawnej rzeczywistości przyszłym pokoleniom ziomkostwa byłych olecczan.
Takie intencje zawarte są w przedmowie do tej książki ówczesnego (1971 r.) szefa
ziomkostwa, byłego generała Wehrmachtu – Theodora Tolsdorffa.
Duże walory poznawcze w sensie wizualnym posiada wydany w Niemczech pod redakcją
Klausa Krecha album „Treuburg – ein Grenzkreis in Ostpreussen” (Olecko – powiat
nadgraniczny w Prusach Wschodnich). Zawartość tego cennego wydawnictwa stanowi
bogaty zbiór fotografii sprzed II wojny światowej z objaśnieniami i zwięzłą
historią powiatu we wstępie, skonfrontowaną z chronologią wydarzeń
międzynarodowych. Należy żałować, że autor nie ustrzegł się czasem pomyłek lub
błędów w opisie i ocenie tych wydarzeń, jak np. w przedstawieniu krwawych zajść w
Bydgoszczy we wrześniu 1939r. Nie umniejsza to wartości edytorskiej tej niezwykłej
publikacji dokumentalnej. Czytelnik polski ogląda ją z podziwem, ale i z
zazdrością: nie o pamiątkach rodzinnych mógł myśleć jesienią 1939 roku, kiedy
podczas wysiedleń polskiej ludności z Bydgoszczy oraz innych miast i wsi pomorskich
pozostawiono mu zaledwie pół godziny czasu na opuszczenie własnego domu.
Badacz dziejów ziemi oleckiej sięgnąć będzie też musiał do wydawnictw
periodycznych, ukazujących się w Niemczech, zwłaszcza do zeszytu drugiego „Die alte
Heimat in Wort und Bild” (Stara ojczyzna w słowie i w obrazie) oraz do ukazujących
się dwa razy do roku numerów prasowego organu ziomkostwa olecczan „Treuburger
Heimatbrief”.
Poszczególne miejscowości w powiecie oleckim także doczekały się opracowań
monograficznych. Należą do nich m. in.:
Grigat, Grenzdorf Reuss und seine Geschichte, Treuburg 1938;
Kelch, Bilder aus der Kultur- und Kirchengeschichte der evangelischen
Kirchengemeinde Wielitzken. Wielitzken 1927;
Sandach, Geschichte des Dorfes Kowahlen, Treuburg 1928.
Pełniejszą bibliografię przedmiotu zawiera wspominana już wcześniej książka pod
redakcją Rudolfa Grenza „Der Kreis Treuburg...”, którą autor tego tekstu posiada w
swoich zbiorach dzięki uprzejmości Alfreda Salza, brata znanego fotografa-amatora z
lat międzywojennych – Paula, związanego z Oleckiem, który w wyniku odniesionych ran
na froncie wschodnim zmarł w 1943 roku i pochowany został na cmentarzu w Kowalach
Oleckich.
Piśmiennictwo w języku polskim, poświęcone w całości problematyce Olecka i okolicy,
datuje się w zasadzie od roku 1970, kiedy ukazała się książka pierwszego burmistrza
powojennego Feliksa Jordana-Lubierzyńskiego „Ziemia olecka z bliska i z daleka“.
W części dotyczącej sytuacji miasta i powiatu oleckiego po drugiej wojnie światowej
oparta ona została w dużym stopniu na własnych wspomnieniach autora, który od
samego początku brał czynny udział w życiu powojennym Olecka.
Znacznie więcej wiadomości o ziemi oleckiej zawiera monografia wydana w 1974 roku
przez wydawnictwo „Pojezierze” w Olsztynie, której redaktorem jest Andrzej Wakar.
Książka nosi tytuł „Olecko. Z dziejów miasta i powiatu” i składa się z trzech
części: w pierwszej omówiono środowisko geograficzne i nazwy fizjograficzne, w
drugiej – historię i zabytki architektury, a trzecia poświęcona została
problematyce życia gospodarczego i społeczno-kulturalnego po II wojnie światowej.
Wydawnictwo to liczy 405 stron, zawiera ilustracje, tabele i wykresy oraz indeksy
nazwisk i miejscowości. Jego wartość podnosi bogata bibliografia oraz streszczenia
w języku angielskim i niemieckim.
Wszyscy zainteresowani sprawami nazewnictwa na terenie powiatu oleckiego powinni
zapoznać się z pracą K. Szcześniak „Nazwy miejscowe byłych powiatów gołdapskiego i
oleckiego“ wydaną w Gdańsku w 1994 roku.
Książka ma charakter naukowy, jej autorka przy pomocy wnikliwych analiz
językoznawczych usiłuje dociec pochodzenia nazw miejscowości w powiecie i
przestrzega przed zbyt pochopnymi wnioskami. W konkluzji autorka stwierdza, że
„dzisiaj, gdy dokumenty oryginalne są albo po części niedostępne, albo zniszczone,
gdy odpisy z dokumentów nie mówią wyraźnie o narodowości, pochodzeniu zasadźców i
mieszkańców osad – wszelkie stwierdzenia o etymologii nazw miejscowych pozostać
muszą hipotezami, a nie kategorycznymi sądami”.
Popularyzacji wiedzy o ziemi oleckiej służyć mają trzy książki, których autorem
jest Ryszard Demby. Pierwsza z nich nosi tytuł „Ziemia olecka w pierwszych latach
po II wojnie światowej“; druga poświęcona została historii osadnictwa w powiecie i
jego zróżnicowanym formom prawno-ustrojowym. W jej tytule: „W straduńskiej puszczy.
Z dziejów osadnictwa na ziemi oleckiej“, autor nawiązuje do czasów, kiedy
administracja puszczańskich wciąż terenów późniejszego starostwa oleckiego
znajdowała się w Stradunach w pobliżu Ełku. Trzecia z tych książek – „Olecko.
Czasy, ludzie, zdarzenia“ – ukazuje obraz burzliwych dziejów miasta i jego okolic
od czasów najdawniejszych do roku 1945.
Ten pobieżny przewodnik biliograficzny sygnalizuje jedynie w ogólnych zarysach stan
badań i literaturę przedmiotu w odniesieniu do niewielkiego skrawka mazurskiej
ziemi, ograniczonego ramami administracyjnymi starostwa i powiatu oleckiego. Może
zachęci on i skłoni niektórych dzisiejszych mieszkańców młodszej generacji do
dalszych poszukiwań i opracowań nie tylko dawnej historii, lecz także czasów nam
bliższych.
Widoki znad Legi Ryszard Demby Olecko 2002
|
|
