Widoki znad Legi - Ryszard Demby - historia Margrabowa Marggrabowa Oletzko Treuburg Ostpreussen Ostpreußen Prusy Wschodnie

4. Zagłada historycznej osady

Historia zna wiele przykładów stopniowej degradacji lub całkowitej zagłady znanych niegdyś ze swej świetności osad i miast. Jedne z nich utraciły swoje dawne znaczenie na skutek niesprzyjającej koniunktury gospodarczej, inne – wskutek niepomyślnych konstelacji politycznych lub nawet jednorazowego kataklizmu. Niekiedy wszystkie te czynniki doprowadzały do powolnego ich obumierania, a nawet zaniku kwitnących kiedyś ludzkich osiedli.
Jest na ziemi oleckiej taka osada, z którą ostatnia wojna światowa obeszła się w sposób szczególnie okrutny: Mieruniszki.
Zawdzięczają one swoją nazwę starej włości jaćwieskiej Meruniske, położonej nad jeziorem wokół grodziska, której historia ginie w mrokach staropruskiej przeszłości. Okruchy zdarzeń z jej końcowych dziejów wraz z samą nazwą upamiętnione zostały dzięki jej położeniu przygranicznemu, które stało się później przyczyną rozkwitu i upadku powstałej w tym miejscu osady.
Prowadzone przez zakon krzyżacki w latach 1277-1283 wyprawy wojenne przeciw Jaćwingom doprowadziły ostatecznie do opanowania terytorium włości jaćwieskich, wskutek czego obszar państwowy Zakonu sięgał dalej na wschód, niż wyznaczała go późniejsza granica ustalona w 1422 roku. W tym stanie rzeczy ziemia olecka nie leżała jeszcze, tak jak później, w pasie przygranicznym, ale sama nazwa miejscowości i okręgu Meruniske została poświadczona już wtedy w dokumentach krzyżackich z 1277 r.
W roku 1398 uzgodniono, że granica między Prusami a Litwą będzie przebiegać przez środek Sudowii: od wyspy Salin (powyżej ujścia Dubissy do Niemna) rzeką Szeszupą, od jej źródeł do rzeki Netty i Nettą w dół do Biebrzy. Granicę tę potwierdzono w układzie, jaki zawarto w 1404 roku między Krzyżakami a Jagiełłą i Witoldem. Toczące się później walki i spory graniczne doprowadziły ostatecznie do podpisania 27 września 1422 roku traktatu pokojowego nad jeziorem Mełno, który ustalał wschodnią granicę państwa krzyżackiego. Biegła ona od Rajgrodu w kierunku północnym do Ełku i dalej wzdłuż linii na wschód od Olecka – między Mieruniszkami a Filipowem – przecinając następnie górne biegi rzek Pisy i Rominty. W celu dokładniejszego wytyczenia granicy między jeziorami Rajgrodzkim i Wisztynieckim wymieniono w traktacie dwie przygraniczne miejscowości: Prawdziska i Mieruniszki.
Puszczańskie tereny nadgraniczne zasiedlono tu ponownie dopiero w połowie XVI wieku. Ówczesny starosta książęcy, Kasper von Aulack, sprzedał w roku 1537 dziesięć włók sołeckich w puszczy nad Garbaśnicą za 240 grzywien braciom Janowi, Augustynowi, Jakubowi i Wojtkowi Pietraszewiczom z Turowa w starostwie straduńskim. Była to największa lokacja w ówczesnym starostwie. Zobowiązali się oni do założenia na 100 włókach wsi czynszowej w pobliżu granicy, która okazała się niezwykle trwała, gdyż nie uległa w zasadzie zmianom aż do drugiej wojny światowej. Fakt lokacji w tym miejscu potwierdził niebawem książę Albrecht przywilejem wydanym w roku 1541. Od tej daty rozpoczynają się historyczne dzieje Mieruniszek, w których kościół zbudowano zaraz po powstaniu wsi. Był to najstarszy kościół parafialny na ziemi oleckiej, gdyż proboszcza w tej miejscowości wspomina się już w roku 1545. Późniejszymi proboszczami tej parafii znanymi z nazwiska byli kolejno Leonard Wirciński, Jakub Prostka, Leonard Ossa i Stanisław Tarach.
W latach 1657-1700 pastorem był tu Ernest Gisevius, pochodzący z polskiej rodziny szlacheckiej Giżyckich. W tym czasie mieszkali w Mieruniszkach sami Polacy. W XVII i XVIII wieku wieś posiadali lub dzierżawili Ciesielscy i Dzięgielowie, szlachta polska. W wieku XVIII osiedliło się w Mieruniszkach i okolicy sporo niemieckich kolonistów, zwłaszcza z terenu okręgów gołdapskiego i gąbińskiego, ale jeszcze w latach siedemdziesiątych następnego stulecia według danych statystycznych zawartych w książce J. Frenzla „Beschreibung des Kreises Oletzko...” ludność polska w tej parafii stanowiła 75% ogółu mieszkańców (1006 Niemców i 3067 Polaków).
Stary kościół drewniany w Mieruniszkach spłonął jesienią 1656 roku podczas najazdu Tatarów. Donosił o tym pisarz starostwa oleckiego, Chrystian Müller, w piśmie do Fryderyka Wilhelma, kurfirsta pruskiego. Budowę nowego ukończono w roku 1710. Wzniesiono go z polnego kamienia otynkowanego. Posiadał on dach o tzw. namiotowej konstrukcji, szeroką spadzistą wieżę oraz ostrołukowe okna świadczące o tym, jak na tych peryferyjnych terenach pogranicza polsko-litewsko-pruskiego silna była tradycja architektoniczna wywodząca się z gotyku.
Po trzecim rozbiorze Polski (1795), gdy znikła granica oddzielająca powiat olecki od najbliższych ośrodków gospodarczych na wschodzie i południu, nastąpiło tu spore ożywienie w rzemiośle i handlu. W wyniku przyłączenia tzw. Prus Nowowschodnich Mieruniszki podniesiono do rangi osady targowej, w której odbywały się jarmarki. O ile dawniej miejscowość ta miała charakter typowo rolniczy, znana była m. in. z uprawy chmielu, to obecnie, w wieku XIX., wskutek rozwoju handlu, rzemiosła i usług rozwinęła się w osadę półmiejską o zwartej zabudowie.
W tamtych czasach, kiedy nie znano jeszcze masowej produkcji fabrycznej, czynni byli liczni rzemieślnicy – piekarze, krawcy, szewcy, kowale i inni – zaspokajający codzienne potrzeby mieszkańców. Ten rozwój pobudzały w latach następnych udogodnienia komunikacyjne: na początku drugiej połowy XIX wieku oddano do użytku szosę Kowale Oleckie–Mieruniszki–Olecko, a w roku 1911 – kolej wąskotorową Olecko–Mieruniszki–Garbas Wysoki. Wzrastała stopniowo liczba mieszkańców osady, do których oprócz Polaków i Niemców należeli także Żydzi. W roku 1938 było ich razem 1189. W tym czasie Mieruniszki posiadały już oprócz stacji kolejki wąskotorowej urząd pocztowy, czteroklasową szkołę, zatrudniającą czworo nauczycieli, posterunek żandarmerii, aptekę, lekarza, młyn elektryczny, ochotniczą straż pożarną, założoną w 1909 roku, wielu rzemieślników oraz różne zakłady usługowe i handlowe. Mieruniszki liczyły około 50 gospodarstw rolnych, z czego 25 o powierzchni powyżej 25 ha. Wszystkie one odstawiały mleko do miejscowej mleczarni.
Rozwój gospodarczy osady i zasobność jej mieszkańców hamowały wojny.
Z wiersza poety ludowego Jana Domasza, miejscowego rolnika, dowiadujemy się, że w 1864 roku w Mieruniszkach znaleźli przytułek i wytchnienie uchodźcy z pól bitewnych powstania styczniowego. Obie wojny światowe spowodowały duże zniszczenia w tej osadzie wyróżniającej się porządkiem, o czym wspominał m. in. w swym przewodniku po Mazurach z lat dwudziestych Mieczysław Orłowicz. Nie zawsze jednak i nie u wszystkich echa awansu tej schludnej przygranicznej miejscowości wywoływały pozytywne skojarzenia. Tak było np. w czasie drugiej wojny światowej, kiedy hitlerowskie Niemcy i Rosja sowiecka dokonały kolejnego rozbioru Polski.

Po zakończeniu kampanii wrześniowej 1939 r. powiat olecki raz jeszcze stał się widownią ważnych wydarzeń politycznych. Na mocy porozumienia między zaborcami okręg suwalski miał być włączony do Rzeszy Niemieckiej. W związku z tym gazeta „Treuburger Zeitung” z 6 października tego roku donosiła:
„W wyniku uzgodnienia granicy niemiecko-rosyjskiej w Polsce (z 28 sierpnia 1939) okręg Suwałki zostanie opuszczony przez armię sowiecką. Od czwartku wkroczą do tego obszaru w trzech etapach oddziały niemieckie. Od środy w budynku komory celnej wschodniopruskiej miejscowości granicznej Mieruniszki prowadzili rozmowy w tej sprawie przedstawiciele Wehrmachtu i armii rosyjskiej. Na koleżeńskim spotkaniu niemieckiego podpułkownika i rosyjskiego dowódcy brygady ustalono zasady przekazania i przejęcia okręgu Suwałki... W czterech miejscach wojsko nasze przekroczy dotychczasową granicę niemiecką: na południe od jeziora Wisztynieckiego, w Mieruniszkach, Borawskich i Cimochach... Do piątku przewidziane jest zajęcie Suwałk, a do 7 października – całego obszaru do granicy litewskiej i rosyjskiej”.
Po pięciu latach wojska niemieckie opuszczały nie tylko okręg suwalski, lecz także Prusy Wschodnie. Mieruniszki znalazły się, tak jak i w pierwszej wojnie światowej, najwcześniej na osi natarcia wkraczających oddziałów rosyjskich. Od ostrzału artyleryjskiego uległo uszkodzeniu lub zniszczeniu wiele domów tej miejscowości. Ich los podzielił miejscowy kościół, który z czasem popadł w całkowitą ruinę. To, czego nie zniszczyła wojna w Mieruniszkach, rozebrali mieszkańcy pobliskiego Filipowa, by pobudować sobie domy po „polskiej stronie”. Przypieczętowaniem niejako zniszczenia i zagłady tej historycznej osady było wyłączenie jej z granic administracyjnych powiatu oleckiego po roku 1945.
Powróćmy jeszcze na chwilę do dziejów ewangelickiej parafii w Mieruniszkach. W czasie długoletniej pracy duszpasterskiej Ernesta Gizewiusza, przypadającej na drugą połowę XVII wieku, do parafii tej należały oprócz Mieruniszek wsie czynszowe Garbas, Borawskie, Judziki, Zelożki; majątki Biała i Drozdowo oraz wolne wsie szlacheckie Bitkowo, Lenarty i Plewki z młynem książęcym.
Następcą Gizewiusza był Adam Gutowski (1697-1710), który zmarł podczas epidemii dżumy. W grudniu 1936 roku „Gazeta Olecka” podawała, że proboszcz ten tuż przed śmiercią miał wizję, która się sprawdziła w późniejszych latach. Miał on jakoby przewidzieć, że spośród mieszkańców Mieruniszek ocaleją w czasie szerzącej się zarazy tylko dwie osoby, a ze wsi Plewki – zaledwie kilka. Miały się też potwierdzić w przyszłości jego prorocze słowa w odniesieniu do zabudowy kościelnej oraz okoliczności dotyczących obchodów jubileuszu 350-lecia i 400-lecia założenia parafii. Trudno dziś dociec, w jakim stopniu sprawdziło się widzenie proboszcza Gutowskiego i czy w pełni ujawniono jego prorocze wizje. Pamiętajmy, że jubileusz 400-lecia założenia parafii przypadał właśnie w roku 1945!
Faktem jednak budzącym smutek i zadumę pozostaje to, że kościół w Mieruniszkach, którego budowę ukończono w roku 1710, roku śmierci pastora, leży dziś w gruzach przy drodze prowadzącej z Gołdapi do Filipowa i stanowi wymowny symbol zagłady najstarszej osady i najstarszej parafii na ziemi oleckiej.

Widoki znad Legi Ryszard Demby Olecko 2002